Yerli ve Milli Üretime Adanmış Ömürler-8: Kayseri Uçak Fabrikası (TOMTAŞ)

Kayseri Uçak Fabrikası (TOMTAŞ)

Yazar: Dr. İlhami Pektaş

Cumhuriyetin ilanıyla birlikte Türkiye büyük bir gelişim sürecine girdi. Hemen her alanda yeni atılımlar yapılıyordu. Savunma sanayii sektöründe ve özellikle havacılık alanında atağa geçen, kendi milli savaş uçağını üretmek için düğmeye basan Türkiye,  Mustafa Kemal Atatürk’ün, “İstikbal göklerdedir” hedefi doğrultusunda Türkiye’de havacılığın gelişmesine büyük önem veriyordu.

16 Şubat 1925'te Türk Tayyare Cemiyetinin kuruluşundan hemen sonra Kayseri’de bir uçak fabrikasının kurulması için hazırlıklar başladı. Berlin Büyükelçisi Kemalleddin Sami Paşa, Almanya’da bu konuda Türkiye’ye yardımı dokunabilecek firmaları tek tek araştırarak bir rapor hazırladı. Araştırdığı firmalar arasında Junkers Tayyare Fabrikası Türkiye’de ortak üretim yapmak için daha avantajlı görünüyordu.

Kemalleddin Sami Paşa’nın sunduğu raporu inceleyen Türk hükümeti Bakanlar Kurulu kararı ile Junkers Firması ile ortak bir Türk Anonim Şirketi’nin kurulmasına onay verdi.

15 Ağustos 1925 tarihinde de bir anlaşma imzalanarak, Tayyare ve Motor Türk Anonim Şirketi (TOMTAŞ) kuruldu. Şirketin diğer ortağı ise Türk Tayyare Cemiyeti oldu. 3.5 milyon TL sermayeli şirketin masraflarının ortaklar tarafından eşit bir şekilde karşılanması kararlaştırıldı.

Şirket hisselerinin yüzde 51’i, T.C. Milli Savunma Bakanlığına ait olduğu için merkezi ilk kuruluşta Ankara’da olan TOMTAŞ’ın başına Refik Koraltan getirildi. Varılan anlaşmaya göre küçük çaplı uçakların onarımı için Eskişehir’de atölye kurulacak, Kayseri’de kurulacak fabrika’da Junkers uçaklarının büyük çaplı onarımı yapılacak, daha sonra burada uçak üretimine geçilinceye kadar gerekli tüm uçak parçaları Almanya’dan getirilecek,  üretime geçildikten sonra da gerekli olan çelik  ve alüminyum gibi stratejik ürünler ortak açılacak fabrikalarla Türkiye’den sağlanacaktı.

Fabrikanın yılda 250 uçak üretmesi hedefleniyordu. İlk etapta üretilecek uçaklar ise Junkers A 20 ile Junkers F-13 model uçaklar olacaktı.

6 Ekim 1926 tarihinde düzenlenen bir devlet töreni ile TOMTAŞ uçak fabrikası açıldı.

TOMTAŞ’ta 1926 yılında ilk olarak Junkers A-20 uçaklarının montajı yapıldı. 1927 yılının sonuna kadar ise 30 adet Junkers A-20 ve 3 adet Junkers F-13 model uçakların üretimi gerçekleştirildi. Fabrikada ilk aşamada 50 Türk ve 120 Alman işçi çalışıyordu. Türk personel, fabrika açılmadan önce Almanya’ya giderek gerekli eğitimi almıştı.

TOMTAŞ’ta üretimler sürerken Alman ortak Junkers ile ilgili birtakım sıkıntılar çıkmaya başladı. Çünkü Junkers o sıralarda ekonomik sorunlar yaşıyordu. Alman firmasının içinde bulunduğu mali zorluklar sıkıntılara  yol açtı. Junkers Türkiye’ye verdiği taahhütleri yerine getirmedi. Junkers ile patent ve uçak testleri konularında da anlaşmazlıklar yaşandı. Alman hükümeti de iflasın eşiğine gelen Junkers’den desteğini çekince sıkıntılar had safhaya ulaştı.

Buna ilaveten Türk Hava Kuvvetlerine uçak satan Fransa, fabrikanın kapanması için Alman firmasına baskı yapıyordu.

Diğer taraftan Junkers yetkililerinin Türk hükümetinin gerekli sorumluluklarını yerine getirmediği  iddiası ve fabrikada çalışan Türk ve Alman personel arasındaki özellikle maaş farkından dolayı yaşanan problemler de üretim faaliyetlerini olumsuz olarak etkiledi.

Zamanla biriken tüm bu sorunlardan dolayı Junkers’le ortaklık çok uzun sürmedi. 3 Mayıs 1928’de Junkers, tüm hisselerini ortağı olan Türk Tayyare Cemiyetine devrederek projeden ayrıldı ve 28 Haziran 1928 tarihine gelindiğinde ortaklığa resmen son verildi.

27 Ekim 1928’de de TOMTAŞ kapandı. Türk Tayyare Cemiyeti, 1930 yılında hisselerini Milli Savunma Bakanlığına devretti.  Milli Savunma Bakanlığına devrinden sonra bir süre bakım-onarım faaliyetlerine devam eden fabrika 1931 yılında Kayseri Uçak Fabrikası ismini aldı. Fabrikada Türk havacılığı için 200 civarında uçak üretildi.

II. Dünya Savaşı’yla birlikte fabrikada üretim yerine bakım ve onarım işlerine ağırlık verildi. Savaş sonrasında ise ABD’nin Marshall Planı devreye girdi. Marshall Planı çerçevesinde ABD, 2.ci Dünya savaşından kalan elindeki kullanılmış uçakları Türkiye’ye vermeye başlayınca 1950 yılında fabrikada üretim tamamen durdu ve Kayseri Hava İkmal ve Bakım Merkezi olarak faaliyetlerini sürdürmeye başladı.

Böylece büyük ümitlerle başlayan Milli Uçak üretim ideali yerini bakım onarım merkezine bıraktı. 1926 yılında kurulan uçak fabrikası TOMTAŞ bugüne kadar üretimlerine aksamadan, engellerle karşılaşmadan devam edebilseydi bugün bir Airbus yada bir Boing eşdeğerinde dünya markası  uçaklarımız olacaktı.